Ensō, de Cirkel – Begin en Eind

Een jaar of wat geleden zocht ik iemand in het Noorden van het land, die me shodo kon leren, Japans kalligraferen. Ik vond Astrid Menick, die sumi-e onderwijst. Japans penseelschilderen en kalligrafie zijn altijd onlosmakelijk met elkaar verbonden geweest. Vandaar dat ik al gauw tere, roze pruimenbloesems op rijstpapier probeerde vast te leggen. En dat doe ik nog steeds, met veel plezier én geduld.

Als we een les sumi-e beginnen, als papier, penseel en inkt al klaarliggen, vraagt Astrid ons steevast met rechte rug te gaan zitten, beide voeten geaard op de grond.

Voordat we met het eigenlijke onderwerp van de les bezig gaan, schilderen we een poosje ‘in’. We ruiken de inkt. We maken lijnen en voelen het penseel over het papier glijden. Eerst de ene kant op en dan de andere – het verschil wordt gelijk duidelijk.

Astrid maakt ons bewust van onze ademhaling door te zeggen, dat we de penseelstreken op de uitademing behoren te doen. Heel vanzelf wordt zo ook de aandacht meer naar binnen gericht en wordt het stiller in de groep. Na de lijnen volgt de cirkel. Die maken we vooral met een beweging van de romp, niet met die van de arm. Het penseel volgt het lichaam; het is er een verlengstuk van.

Altijd een verrassing hoe die lijnen en cirkels worden

De cirkel heet in het Japans ensō – 円相 . Binnen het zenboeddhisme is de cirkel een symbool voor kracht, verlichting, het heelal, de oneindigheid en voor ‘mu’, de Leegte.

Zenleraren gebruiken de ensō vaak als een vorm van ondertekening en als de ruimte waarin een veelzeggend woord of een passende spreuk kan worden geschreven.

Op de foto: Thich Nath Hanh in meditatie onder een van zijn cirkels.

In Zen wordt het schilderen van de ensō als een spirituele beoefening beschouwd.
In volledig bewuste aandacht wordt de cirkel in één vloeiende, expressieve beweging neergezet. Het resultaat is een afspiegeling van die focus en concentratie. Het is zo een perfecte spiegel voor de stand van zaken in de binnenwereld. Laat je je afleiden door hersenspinsels, dan is dat zichtbaar in de tekening. Ben je nog onrustig, dan maken de streken je dat duidelijk.

Een ensō schilderen is een goede oefening om tot een verhoogd bewustzijn te komen. Er is stilte en concentratie voor nodig en een bewuste overgave aan het hier en nu. Je wordt er rustig van, je hoofd wordt stiller, opener en ook gerichter. De geest is op dat moment vrij om het lichaam iets te laten scheppen.

De ensō kan dicht of open worden geschilderd. Dicht drukt perfectie uit, de perfecte vorm. Een open cirkel geeft uitdrukking aan beweging en ontwikkeling. Hier geldt de schoonheid van onvolmaaktheid.

In de documentaire The Brush Mind laat Kazuaki Tanahashi, kunstenaar en kalligrafieleraar, zien hoe de ensō in een streek wordt geschilderd.

Eenvoud, directheid, spontaniteit en natuurlijkheid zijn kwaliteiten, die spreken uit de cirkel

In sumi-e wordt altijd geprobeerd de essentie van iets te treffen. Daarvoor is snel en trefzeker werken een voorwaarde. Een goede schildering is tegelijkertijd weloverwogen en eenvoudig of soms zelfs onaf. Elke lijn en alle ruimte daaromheen is belangrijk; een lijn behoort bovendien ‘Ki’ te hebben – leven en energie uit te drukken. Dat lukt alleen maar als de schilder, naast een uiterste beheersing van het penseel op het papier, op dat moment de daarbij passende gemoedstoestand heeft.

En het is daarom, dat wij een les sumi-e van Astrid beginnen met een goede lichaamshouding, het schilderen van de lijnen en de cirkel, en dat we uiteindelijk uit de les vertrekken in een rustiger en stillere stemming.

Meer ontdekken over Zen en ensō ?

Klik op het boek waarover je meer wilt weten.

[bol_product_links block_id=”bol_58a894b09d2ea_selected-products” products=”9200000032728553,1001004009680671,1001004002643909,9200000015001720,666880912″ name=”Enso” sub_id=”” link_color=”0274BE” subtitle_color=”000000″ pricetype_color=”000000″ price_color=”B50000″ deliverytime_color=”009900″ background_color=”FFFFFF” border_color=”D2D2D2″ width=”250″ cols=”1″ show_bol_logo=”0″ show_price=”1″ show_rating=”0″ show_deliverytime=”1″ link_target=”1″ image_size=”1″ admin_preview=”1″]