Literati schilders

Wat is de literati schilderkunst?

Nanga (南画 “Zuidelijk schilderen”) staat ook bekend als ‘bunjinga’ (文人画 ‘literati schilderen’). Het was een school van Japanese schilderkunst, die opbloeide aan het einde van de Edo periode (1603 – 1868). Een groep kunstenaars die zichzelf zagen als literati – geleerden. Iedere kunstenaar was uniek en onafhankelijk. Wat zij gemeenschappelijk hadden was de bewondering voor de traditionele Chinese cultuur. Hun schilderijen waren meestal in monochrome zwarte inkt en soms met lichtere grijstinten. De afbeeldingen waren vaak Chinese natuurlandschappen, vogels en bloemen. In het Chinees wordt literati schilderen ‘wenrenhua’ (文人画) genoemd.

Literati in China

Deze schilderstijl is ontstaan vanuit de Zuidelijke school of het literati-schilderen in China. Het is door Zenboeddhisten naar Japan, Korea en Viernam gebracht. De literati waren liefhebbers van cultuur en hielden zich bezig met de vier Chinese kunstvormen volgens de leer van Confucius: schilderen, kalligrafie, muziek en strategiespelen. Zij combineerden deze elementen vaak in hun werk. En kwamen bij elkaar om hun interesses met elkaar te delen.

Literati schilders

Verschillen tussen de Noordelijke en de Zuidelijke school

De tegenhanger van de Zuidelijke school was de formele Noordelijke School. De Noordelijke School bestond uit professionele kunstenaars, terwijl de Zuidelijke School meer een verzameling was van gepensioneerde ambtenaren. De Zuidelijke school bestond uit mensen die niets met een formele kunstinstelling te maken hebben gehad.

Bij de Noordelijke school was men aan regels verbonden en men schilderde in details en kleur. De schilders van de Zuidelijke school hadden veel meer expressievrijheid en mogelijkheid om te experimenteren. Vaak werden landschappen en mensen geschilderd waarbij de nadruk werd gelegd op de verbinding tussen mens en natuur.

Het doel van deze kunstenaars was om de natuur niet realistisch weer te geven, dat werd overgelaten aan de professionals, maar om zich uit te drukken om ‘het hart te bevredigen’. Ze zeiden dat de letterlijke vormen en figuren van dingen gewoon als een voertuig werden gebruikt, om hun gedachten en gevoelens een plek te kunnen geven.

Schilderen zonder kleur

In eerste instantie werd geschilderd in beknopte zwarte lijnen, maar onder invloed van het Zenboeddhisme begonnen de kunstenaars de schoonheid van sumi-e meer op prijs te stellen. In de volgende fase werden de zachte en dynamische penseelstreken toegevoegd. Tenslotte liet men het gebruik van de lichte en donkere wassingtechnieken toe en werd een groot deel van het bladoppervlakte leeg gelaten.

Kleur was taboe

Kleur zou de afbeelding afmaken en niets meer aan de verbeelding overlaten. Schilderen vanuit je gedachten kon alleen in zwart en grijstonen. Toch zie ik bij schilderijen uit die tijd wel wat kleur en in het tegenwoordige Japan wordt bij sumi-e veel vaker kleuren gebruikt.

Kalligrafie en sumi-e

In die tijd schreef je met inkt en penseel. Je schilderde toen ook niet, maar je schreef een schilderij. Om te kunnen schilderen moest je eerst de penseelstreken in de kalligrafie beheersen zodat je met een vaste hand een schilderij kon schrijven.

Poëzie, zoals een haiku of andere opschriften waren ook een belangrijk onderdeel van de schilderijen. Vaak werden deze in schoonschrift niet door de schilder zelf, maar door vrienden van de kunstenaar, toegevoegd.

Wie waren de Japanse literati?

Pauw van literati schilder Yanagisawa Kien

Chinese literati waren leden van de gestudeerde klasse, die normaal gesproken hooggeplaatste ambtenaren waren. In Japan waren de ‘bunjin’ mannen en vrouwen met uiteenlopende achtergronden, in alle sociale klassen en met verschillende beroepen. Tijdens de Edo periode was reizen naar China verboden. De Japanners leerden de grondbeginselen van het literatuurschilderen door geïmporteerde schilderijen en houtgedrukte schildershandboeken zoals het ‘Schildershandboek uit de Mosterdzaadtuin’. Een enkele keer door direct contact met Chinese kunstenaars, zoals I Fuzhou. In eerste instantie maakten de Japanse beoefenaars niet altijd onderscheid tussen de noordelijke en de zuidelijke school, maar in de 18e eeuw beschouwde de Japanse bunjin de zuidelijke stijlen als superieur. De academische stijl van de noordelijke school werd gezien als oppervlakkig en stereotiep werk.

Bunjinga pioniers

Onder de vroege bunjinga-pioniers behoorden Gion Nankai 祇 園 南海 (1677-1751), Yanagisawa Kien 柳 沢 淇 園 (1704-58) en Sakaki Hyakusen 彭城 百川 (1697-1752). Nankai en Kien behoorden tot de samurai-klasse en hadden officiële overheidsposten. Ze schilderden als hobby en zo leken ze een beetje op de geleerden in China. Hyakusen was echter een stadsmens en een professionele schilder. In China schilderden literati theoretisch voor hun eigen plezier en verkochten hun werken niet, maar in Japan voorzagen veel bunjin-kunstenaars als Hyakusen in hun levensonderhoud door de verkoop van schilderijen of het onderwijzen in deze schilderskunst. Degene die bunjinga ondersteunden waren mensen uit een verscheidenheid aan achtergronden, die geïnteresseerd waren in de Chinese cultuur.

Het einde van de Literati schilders

Eind 19e eeuw begon de interesse voor bunjinga te vervagen door de groeiende fascinatie voor het Westerse olieverfschilderen. Bij de ontwikkeling van de moderne Japanse kunst, waarbij China als voorbeeld voor cultuur werd vervangen door het Westen, stopte bunjinga als een levensvatbare schildertraditie.

In het heden schilderen volgens de Literati schilders

Een Koreaanse kunstenaar zag een keer mijn sumi-e schilderijen. Ik zag een blik van herkenning in haar ogen. Ze vertelde me dat het net zoals de klassieke schilderkunst uit Korea was en dat nog maar een paar kunstenaars deze techniek beheersten.

Zelf ben ik ermee begonnen uit nieuwsgierigheid. Ik ben bij de Volksuniversiteit een cursus gaan volgen en ben me er meer in gaan verdiepen. Nu geef ik er zelf les in en draag de kennis graag over aan anderen. Het valt me op dat er tegenwoordig gelukkig meer en meer mensen deze kunstvorm willen leren toepassen. De een voor meer mindfullness, de ander om als kunstenaar een nieuwe techniek te leren of zoals ik, om iets dat me al jaren aangetrokken heeft te gaan ontdekken.

Ondertussen krijg ik nu alweer een jaar les in de Japanse kalligrafie en die literati waren niet gek. Ik merk echt, naarmate ik de penseelstreken van de kalligrafie steeds beter beheers, ook de sumi-e mij beter afgaat.

Geleerde schilders

Wil je meer zien en horen over de literati? In deze video worden ze de scolar painters – geleerde schilders – genoemd.

Bronnen:
Encylopeadia Brittanica
JAANUS
Wikipedia
Chine Online Museum