Moku Hanga Workshop met Nel Pak

Op zaterdag 23 november 2019 heeft beeldend kunstenaar Nel Pak bij het Grafisch Centrum in Groningen een Japanse houtdruk (moku hanga) workshop gegeven.

Moku-hanga (木 版画 moku木=hout, han版=afdruk, ga画=beeld) is een techniek bekend geworden door ukiyo-e (浮世絵, prenten van de vlietende wereld). In juni 2018 heb ik mijn eerste workshop mokuhanga gevolgd en het smaakte naar meer. Ik heb mij gelijk aangemeld toen ik deze workshop zag staan.

Over Nel Pak

Nel bezocht in 2002 Japan voor de eerste keer als ‘artist in residence’ (Nagasawa Art Park). In  twee maanden leerde ze op het eiland Awaji de techniek van de Japanse houtsnede (moku hanga). Sindsdien zijn houtsneden een favoriet onderdeel van haar werk. Je kunt meer over haar en haar werk lezen op Nel’s site.

Natte kranten

Bij binnenkomst mochten de deelnemers om de beurt een krant met een sproeier, pagina voor pagina vochtig maken. Hierin is later het rijstpapier, waarop wordt gedrukt, tussen de bladen gelegd. Zo wordt het rijstpapier net vochtig genoeg om de verf tijdens het drukken beter in het papier te laten doordringen.

Kozo is de naam zowel van een soort moerbeiboom (Broussonetia kazinoki), maar ook het soort rijstpapier dat ervan wordt gemaakt. Het rijstpapier voor moku hanga is steviger dan het papier dat in het algemeen voor sumi-e gebruikt wordt. Het Japans woord voor rijstpapier is ‘washi’.

Het snijden van een moku hanga

Op tafel ligt voor iedere deelnemer allemaal spulletjes. Het Japanse materiaal met de Japanse karakters ziet er altijd fraai uit. We krijgen uitleg wat het allemaal is. En gelukkig na de workshop ook nog een uitgebreid verhaal in pdf-vorm zodat we dat rustig thuis na kunnen lezen.

Shina – Japans lindenhout

Onderop ligt een matje, tegen het glijden tijdens het snijden, met daarop een blok multiplex van ‘shina’. Shina is een soort Japans lindenhout (Tilia japonica). Deze houtsoort is zacht en laat zich gemakkelijk snijden, splintert niet en neemt goed water en pigmenten op. Je kunt het als drie-, vijf-, zeven- of tienlaags multiplex krijgen. Voor ons ligt een blok van 7 lagen. Door de dikte kunnen we aan beide kanten van het blok snijden. Je snijdt alleen maar in de buitenste laag.

Wat is een register bij een moku hanga?

Bij de Japanse houtdruk worden de verschillende kleuren in meerdere blokken uitgesneden. Het is belangrijk dat de drukgangen van een meerkleurenprent bij ieder blok op steeds dezelfde positie worden gedrukt. Het register wordt hiervoor gebruikt.

In het sleutelblok worden twee kento-tekens uitgesneden. Een hoek rechts (kagi kento) en een korte lijn (hikitsuke kento) links. Hiertegen wordt het papier aangelegd. Deze tekens worden later op exact dezelfde plek op alle volgende blokken overgebracht.

De kento-tekens worden uitgesneden met het kentomes, een platte beitel van vaste maat. Om de registratiepunten zo precies mogelijk te snijden, wordt dit kentomes  zeer scherp gehouden en alleen gebruikt voor het uitsnijden van deze tekens.

Het verhaal lijkt heel technisch, maar iedereen snijdt mee. Zelf heb ik me “opgeofferd”… Er is een kento-mes tekort. Dus het mes voor mij gebruikt Nel nu om het in mijn houtblok voor te doen. Na afloop snij ik de kento-tekens aan de achterkant, zodat ik het voor de volgende keer toch weet.

Met liniaal, geodriehoek zetten we met potlood eerst de lijnen op het blok. Met een kentomes maken we dan de snedes volgens deze instructie.

De afbeelding

Allereerst heb je een afbeelding nodig. Sommige deelnemers hebben thuis al iets gemaakt. Nel heeft voor mij rijstpapier, inkt en penseel meegenomen. Ik maak een paar sumi-e tekeningen. Veel ervaring in het snijden heb ik niet, dus besluit het simpel te houden met een afbeelding van bamboeblaadjes.

Traditioneel breng je de afbeelding over op gampi-papier (zeer dun rijstpapier) en dat plak je omgekeerd met waterverdunde yamato nori, een lijm van tapiocazetmeel, op het hout. Gampi-papier is moeilijk te krijgen en kostbaar. Dus we doen het iets anders, maar het werkt net zo goed. De tekening breng ik over op doorzichtig papier. Deze afbeelding leg ik omgekeerd op het blok en trek het over met ouderwets carbonpapier ertussen. Nu staat de afbeelding in spiegelbeeld op het hout.

Houtsnijgereedschap

In Japan gebruiken ze voor moku hanga traditioneel drie soorten houtsnijgereedschap: een  mes met een scherpe punt, een guts en een beitel. Met het mes (to of hangito) snijd je een v-lijn aan weerszijden van de vormen en lijnen, om deze af te grenzen. De guts (komasuki) verwijdert de ruimte tussen de vormen en lijnen. De beitel (aisuki) maakt de gegutste tussenruimten egaal. Tegenwoordig wordt ook een v-vormige guts (sankakuto) gebruikt.

Rubbings

Om te zien hoe het snijwerk eruit komt te zien, maak je ‘rubbings‘. In het groene doosje zit het zwarte rubbing-krijtje (tsurigume sumi) in de vorm van een bel. In de plaats hiervoor kun je ook een plat stuk grafiet of hard vetkrijt gebruiken. Je legt dun papier, in ons geval patroonpapier, op wat je gesneden hebt en wrijft vervolgens met het rubbing-krijtje eroverheen. Je krijgt een proefdruk in spiegelbeeld en kunt die mooier maken.

Trijn van het Grafisch centrum heeft een heerlijke lunch van soep en broodjes voor ons gemaakt. Erg lekker! En ik ben helemaal vergeten om een foto te maken. Na de lunch kunnen we de laatste stukjes bijsnijden. En dan naar de andere ruimte waar alles klaar ligt voor het drukken.

Na het snijden gaan we drukken

Het drukken doe je met waterverdunbare verf: gouache- en aquarelverf, plakkaatverf, of blockprint. Chinese of Japanse inkt op een steen gewreven kan ook, maar vaak glimt dat na het opdrogen teveel. We gebruiken vandaag waterverf  van Winsor & Newton Cotman. Ik kies blauw en geel. Volgens de kleurenleer wordt dat groen.

Op de druktafel staan klaar: schaaltjes voor de verf, aangemaakte rijstlijm, een spuitflacon met water, een teiltje met sponsjes om het blok mee af te nemen als het dichtgelopen is met verf, droge doekjes, platte kwasten (hakobi), borstels (kleine tebake en grotere burashi die lijken op minischoenenborstels), de baren en een paar vellen bakpapier (of ategami = waterafstotend papier).

Baren

De baren is een plat en rond wrijfinstrument. Een schijf met een handvat. Met de baren oefen je druk uit op de achterkant van het te bedrukken papier.

Om de baren soepeler over het papier te laten glijden wrijven we het in met een doekje waarop cameliaolie zit (naaimachineolie kan ook).

Bovenaan zie je mij met de baren drukken. Links zie je dat tussen de vochtige kranten het rijstpapier wordt bewaard.

Rijstlijm

Bij de toko kun je bloem van kleefrijst kopen en dit i.p.v. yamato nori van tapiocazetmeel gebruiken. Met water maak je de rijstbloem vloeibaar. Dit heeft Nel al voor ons gedaan. We krijgen in een bekertje wat van deze rijstlijm (himenori). Door de rijstlijm wordt de verf minder vloeibaar, waardoor het op het papier niet zo uitvloeit. Verder droogt de verf door de himenori minder snel op. Je druppelt het apart van de verf op het drukblok.

Nadat ik eerst een paar afdrukken in blauw heb gemaakt, ga ik een paar in geel drukken.

Het drukken van de prent

Met de borstel poets je in een draaiende beweging de opgebrachte verf samen met de himenori uit tot een gelijkmatige laag. Nog enkele streken haaks op de nerf van het hout.

Je legt het vochtige rijstpapier in de twee registratiepunten en laat het over het blok vallen.

Uit de krant pak je een vel rijstpapier. Je legt het in de twee registratiepunten en laat het over het blok vallen. Het bakpapier leg je voor bescherming over het drukvel. Met enige kracht druk je met de baren op het papier. Je maakt draaiende en zigzagbewegingen totdat je het gehele oppervlak hebt gehad. Je tilt het papier aan een hoek op van het drukblok. De druk(gang) van het eerste blok is nu klaar.

Het was een interessante workshop geweest. Nel Pak is heel enthousiast. We hebben voor een dag heel veel gedaan. Een dag is veel te kort. Nel geeft in haar atelier in Utrecht diverse workshops waaronder de basiscursus Japanse houtsnede (mokuhanga) die een week duurt.

Het resultaat aan het einde van de dag.

Als je tot hier bent gekomen, vind je de informatie waarschijnlijk interessant. Blijf maandelijks op de hoogte!